بخوک، ای لجنِ ریق‌خوار پا در کج!
کلاس: قهوه و گیتار و دود در صورت
مِلاس: فضله‌ی یک صفر گنده در مخرج
نپوش سیب و صدا را به خون و خاکستر!
نپاش بی نم باران ستاره‌ها را بج!
سه قتل می‌روی از آلت خودت بالا
دو غار می‌شوی از باد معده‌ات منتج
بمیر زودتر ای از دهانِ در دشنام!
بپوس زودتر ای در لباسِ از رج رج!
جز این چه دارد آدمِ از اسب افتاده؟
هرلحظه‌ی هرگوشه‌ی این نارفیقستان
یک تکّه از لبخند ما در آتش افتاده
اکنون که نارچاریم از تا ناکجا رفتن
پیچیده دور گردن باریک ما جاده
ماییم و چشمانی که در تبعید می‌ماند
تنهایی و اندوه و غم‌هایی خداداده
با این همه، باید صدای زندگی باشیم
ای مرگ ما آماده‌ایم ای عشق آماده!
این که آخر تمام رنگ‌ها سیاهی است
این که در گذار لحظه‌های پرشتاب خود
جا‌به‌جا جلو که می‌روی سر دو راهی است
این که راه‌ها به پرتگاه ختم می‌شوند
این که کاه قدر کوه و کوه قدر کاهی است
این که روی نکبت دروغ گیر کرده‌ایم
یا به هر دری که می‌زنیم اشتباهی است
این که هر کسی نشسته در کمین دیگری
این که سنگ مستراح، تخت پادشاهی است
این که نیست صاحبِ دلی که کار دل کند
این که ... این که عشق نیز اهل باج‌خواهی است؛
نیست جز نتیجه‌ی فریب‌های ما و باز
امتحان دیگری که باز هم شفاهی است
ازدحام چشم‌های کور و دست‌های کج؛
زندگی در این خرابه یک خیال واهی است
سلامٌ الا عشق، ای اسم اعظم!
سلامٌ الا آل اکنون، سلامٌ!
علی ماه، ای ماه، ماه محرّم!
سلامٌ الا قلب‌های شکسته!
سلامٌ الا اشک و اندوه و ماتم!
الا فرصت بی‌قراری سلامٌ!
الا چهره‌های غم‌‌آلودِ در هم!
گل مهر پژمرد، احساس افسرد،
مرامِ وفا مُرد، در موسم سمّ!
دل آب شد سنگ در سور شیطان
دل سنگ شد آب در سوگ آدم
بنالید؛ خوش نیست حالی مگر با
غم حضرت عشق - صلّ و سلّم!
الا صدق ای صدق آیات قرآن!
الا نور ای نور چشمان خاتم!
سلامٌ الا ابنِ باران سلامٌ
الا آل کوثر، الا اهل زمزم؛
که با نیزه و تیر و شمشیر و آتش
شما را رسیدند از زیر و از بم!
الا میهمانی که شش ماهه‌ات را
ندادند یک جرعه‌ی آب را هم!
الا قبله‌ی آب‌ها، ساقی دل!
هنوزاهنوزِ مُوالات و مَرهم!
الا خون بر خاک جاری سلامٌ!
الا پیکر چاک چاک مکرّم!
سلامٌ الا خیمه‌های در آتش
که بودید گلخانه‌ی آل شبنم!
الا سرو، ای شعله‌واری که حق خواست
تو را سبز در بین گل‌های مریم!
الا خیل سرهای بر نی که تا هست
سرافراز هستید در هر دو عالم!
الا صبح تا ظهر تا عصر روزی
که شد پشت هفت آسمان خدا خم!
سلامٌ الا رنج‌های اسیری!
الا بانوی داغ‌های دمادم!
زمین و زمان ماند در کربلا و
تن عرش لرزید، قدر مسلّم
دلی نیست جز با حضور شما سبز
شما ای شما با گل سرخ محرم!
بهشت است هر گوشه‌ی چشم‌هاتان
بدون شما چیست دنیا؟ جهنّم
سلامٌ الا اهل بیت تبسّم!
سلامٌ الا جمعِ آیات محکم!
تا با تو خیال می‌پرستم، هستم
هرچند که نیستم به چشم تو / کسی
تا خاک کف پای تو هستم، هستم
زن نگاه کرد و از پشت شیشه‌ی سیاه، متّهمین را یکی‌یکی از نظر گذراند.
مرد مرد مرد مرد مرد مـــــرد مرد مرد
«بله، آن یکی.» و با انگشت اشاره نفر چهارم از سمت راست را نشان داد.
خانم بازپرس گفت: «مطمئنّ‌اید؟»
«بله، مطمئنّ‌ام.»
خانم بازپرس گفت: «متشکّرم.» و با نگاه به آجودانِ ایستاده در کنار در، ادامه داد: «متّهم را به اتاق من بیاورید.» و به اتاقش رفت.
مرد را آوردند. خانم بازپرس گفت: « شما ... (نگاه کرد به سیاهه‌ی اعمال خلاف مرد: حمل سلاح گرم و سرد، حمل و مصرف مواد مخدّر، شرب خمر، عربده‌کشی، ضرب و شتم و ... تجاوز به عنف) شما به اتّهام مردی و مردانگی بازداشتید! اعتراضی ندارید؟»
مرد گفت: «من بی‌گناهم!»
«ببریدش!»
«چرا می‌خواهی ماشینت را بفروشی؟»
«برای عمل پیوند قرنیه‌‌ی چشم راستم.» و ادامه داد که سرِ جمع، سه میلیون و دویست - سیصد هزار تومان پول لازم دارد. «کار بینایی‌ام دارد به جای باریک می‌کشد و اِلّا من حالا بیست سال است که این چشم را پشت گوش انداخته‌‌ام!»
خیلی ناراحت شدم؛ اوّل برای چشم‌اش و بعد برای این که نمی‌توانست حتّا نصف یک سال را ماشینی، ولو قراضه داشته باشد. آخر این ماشین را همین دو - سه ماه پیش با پولی که از صندوق ذخیره شرکت خدماتی وام گرفته بود، خرید و لابد حالا زن و بچّه‌اش کلّی خوشحالند که به هر حال صاحب ماشینی هستند و گاهی مثل آدم‌حسابی‌ها سوار آن می‌شوند و به پارکی، استراحتگاهی، جایی می‌روند برای تفریح.
صبح شد و تا آمدم شیفت را تحویل بدهم ساعت حوالی هشت شده بود. آی‌سی‌یو را ترک کردم و آمدم بیرون. توی پارکینگ، ماشین‌اش را درست کنار مرسدس سفیدِ دویست‌وپنجاه میلیونی آقای دکتر نیک‌اقبال دیدم. صحنه‌ی عجیبی بود. هوا و حالم به هم ریخت. نگاهی انداختم به آسمان تا یقه‌ی خدا را بگیرم! از بالای یکی از شاخه‌های کاج روبه‌رو، کلاغی سیاه، با قاطعیّتی خدشه‌ناپذیر، مرا زیر نگاه سنگین خود گرفته بود!
ای کاش نبود بین ما، من یا تو
تو، یک تو، صد هزار تو، امّا من
من، یک من، صد هزار من، امّا تو ...
او بارها، حتّا در چلّه‌ی زمستان، زمانی که برف شاخسار درخت را پوشانده، گفته: این درخت به تنهایی یک باغ میوه است.
نام سگ جیران است. جیران، وارفته در سایه‌ی درخت برکت، بی‌آن که سرش را بلند کند، به زن و مرد لختی نگاه می‌کند که چهار متر آن‌طرف‌تر، در ایوان، روی قالیچه‌ی کُرکبافت آمده از قندهار، به هم پیچیده‌اند.
برکت، جیران، روجا و بهرام...؛ فقط مگس سمج کوچکی که در گوشه‌ی چشم راست سگ نشسته نام ندارد و حالت نگاه سگ، حالت نگاه جیران ...
با دیدن خود خیال باطل نکنم
حالا که مرا شکسته می‌خواهد دوست
یادم باشد که باز دل دل نکنم
آب از سر گذراندم
در چهل سالگی
تا چشمم به نام شما افتاد
از چشم شیطان
آب نام شماست آفتاب
اشک نام شماست
بیابان، صدا، صبر، سوره
نام‌های غریب دیگر ...
دل نام شماست
که مرا به ساحل کبوتر آورد
در بدو تولّد، ای نور!
نام شما را می‌برم
و
رستگار می‌شوم.
بازی ماهی‌های رنگ‌وارنگ بزرگ و کوچک
در آسمانِ کمی تا قسمتی ابری
شیرین‌کاری دولفین‌ها در کوچه
شکار نهنگ سفید، پشت عینک مهاتما
لبخند اختاپوس اخته به تو
مرجان‌های گرفتار در آسانسور
مرواریدها و عروس شفّاف
جفت‌گیری کوسه‌ها در جیب من
و همهمه‌ی ابرقدقدها در سالن کنفرانس ...
(همان تالار همایش خودمان!)
صدا به صدا نمی‌رسد این‌جا
دنیا را آب گرفته است و
ما را خواب
کبوتر گمنامی می‌گوید: داشتیم!؟
و پر می‌کشد به اعماق
زیر تابلوِ توقّف اکیدا" ممنوع
جنازه‌ای با دهان بسته این‌جاست
تابلوِ عابران پیاده
که روی حرف خودش ایستاده است
در خیابان‌های یک‌طرفه، بن‌بست
کلاه برداریم از سر
به احترام قلب‌هایی که می‌ایستند
زیر تابلوِ توقّف مطلقا" ممنوع
خوردنِ غم و بو کردن صدات
به دیدنت وقت کم می‌آورم
آسمانی که قاب می‌شود در چشم تنگ
وقت کم می‌آورم برای زندگی
تنفّس
به وقت تو کم می‌آورم
هفتاد و شش بهار، تابستان، پاییز، زمستان
یا هشتاد و دو مثلا"
یا دستِ بالا صد و بیست
وقتی است کم برای وقتی
که با توأم
وقت کم می‌آورم برای مردنِ برایت
دلبندم!
شیطان من و شما همین آدم ماست
تا مرده‌ی زنده‌ی خودیم و برعکس
ماییم که مرگ و زندگی هر دم ماست
در خانه‌ای که یک حرف کسی‌ست
با آغوش باز
بسته‌ای دست‌هایم را
از پشت
خنجر نزن، زن!
رو به روی من دیواری‌ست بلند
که تویی
آن کس که مرا ب ی خ و د نمی‌خواهد
مرا بی من هم نمی‌خواهد
دشمن!
تا هستی و هست گرچه پستم، هستم
تا با تو خیال می‌پرستم، هستم
هر چند که ن ی س ت م به چشم تو / کسی
تا خاک کف پای تو هستم، هستم
اقرار کن، وجود تو نقشی بر آب بود
هر بار خواستی که لبی تر کنی، شراب
آوخ که در گلوی تو سرب مذاب بود
من را به من نشان بده خود را که ما شویم
امَا کدام آینه؟ بخت تو خواب بود
این گونه با حضور خودم رنج می‌برم
این گونه لحظه لحظه‌ی من اضطراب بود
حوَای من! ببخش که از ابتدا در این
آبادی تو، خانه‌ی آدم خراب بود
بودن سزای تو، و نبودن سزای من
این سایه کشته - مرده‌ی آن آفتاب بود
گشتم نبود - جان برادر! - نگرد نیست
گمگشته‌ی خیالی من عشق ناب بود
جای دیگر این شعر این‌جا
مخاطب عام یا باید اثر را آن‌چنان که هست؛ به بزرگی خودش بپذیرد و درک و فهم کند و یا اگر نمی‌پذیرد، آن را به کناری نهاده و در دم خفه شود!
«سبدی میوه می‌خواهم!»
«بچین!» و دلش لرزیده بود که فرا نروم از شاخه‌ای تا نوکانوک، که عمر بسیار، پوک کرده بود استخوانش را؛ تا که نیفتم. افتادم.
.
(روز بعد از ترخیص از ICU بیمار فوت کرده و باقی ماجرا مسکوت مانده است. علت فوت مشخص نشده. بیمار درخت حیاt خود را ساعاتی قبل از فوت با ارّه‌ی برقی از بیخ انداخته... پایان پیام)
کسی که کسی نیستمرا تحریک می‌کند که بیایم
آب و
خراب خواب و خیالش باشم
مالش باشم
آتش بزند به من
و
هندوانه ابوجهل بکارد
در جای خالی‌ام
من و کسی که نیست
دو کلمه از جمله‌ی شماییم
که در همین نزدیکی‌ها
از حال رفته‌ایم
به جهنم!
« شايد هم قتل!»
دنبال آن کلمه‌ي ديوانه‌اي مي‌گشتم که آمده بود صبح اول وقت و تمام ذهن مرا به هم ريخته بود. از همان اول که حرف پشت حرف فکر مرا مشغول کرد بايد دست او را مي‌خواندم. خيلي گشتم دنبال‌اش؛ از توي همين بخش در همين بيمارستان، تا سالن مطالعه‌ي کتابخانه‌ي دانشگاه مگ گيل در مونترال، تا هتل ميازاکي در جزيره کيوشو که شش ماه پيش براي ماه عسل آن‌جا اناق گرفته بوديم و هر جاي ديگري که مي‌شد فکر ... «اي بابا، تعطيله فکر من امروز كه ديوونه!»
وقتي به دنيا آمدم سياه بودم
وقتي بزرگ‌تر شدم باز هم سياه بودم
وقتي جلو آفتاب مي‌رم باز سياهم
وقتي مي‌ترسم هم سياهم
وقتي سردمه سياهم
وقتي مريضم باز هم سياهم
وقتي هم كه بميرم باز سياه خواهم بود.
تو اي دوست سفيد من!
وقتي به دنيا آمدي صورتي بودي
وقتي بزرگ‌تر شدي سفيد شدي
وقتي جلو آفتاب مي‌ري قرمز مي‌شي
وقتي مي‌ترسي زرد مي‌شي
وقتي مريضي سبز مي‌شي
وقتي هم كه بميري خاكستري مي‌شي
... و تو به من مي‌گي رنگين پوست!
مشکل من اين است که همه به من مي‌گويند «سيب زميني!» آخريش اوس موسا؛ همين ديروز پريده از تو مغازه‌ش بيرون و (يکي باز به‌ش گفته بوده اوس موس، شايدم موس موس، و در رفته!) يهويي اين طفلک رو سر راش ديده و از زور دلش، دستشو گرفته، برده‌تش تو و با وصل کردن سيم برق به اونو و چارتا بدبخت ديگه (شوک الکتريکي؟) يه باتري ازشون ساخته!! «با اتصال‌های سری و موازی الکترودهای چند سیب زمینی به ولتاژ و آمپراژ بالاتری دست پیدا کنيد.»
يک وقت فکر نکنيد من موجود بي‌ريشه‌اي هستم؟ اصل و تبار من برمي‌گردد به S.Commersonii Dun که متعلق به برزیل و آرژانتین است و به شهادت دهها سند و مدرک، به S.Maglia که بومی پرو و شیلی است. در مجهزترين آزمايش‌گاه‌هاي دنيا، هم‌اکنون براي اصلاح نژاد من، از طريق هیبریداسیون، سولانوم‌های آمریکایی را مورد آزمایش و تحقیق قرار می‌دهند. من يک آمريکايي‌ام! يک آمريکايي! (اين آمريکاييا الان خيلي گل گرده‌ن تو دنيا!) زماني که اسپانيولي‌ها به سرزمين من تعرض کردند، من براي دنيا شناخته شدم و در قرن شانزدهم انگلسي‌ها، هلندي‌ها، اسپانیايي‌ها، ایتالیايي‌ها و فرانسوي‌ها از طريق توبرکول‌های من که از آمریکا برده بودند، صاحب من شدند. من حالا همه‌ي سال همه جا حضوري استراتژيک و انرژي‌بخش دارم و حالا همه خودشان را صاحب من مي‌دانند و به خودشان اجازه مي‌دهند به من بگويند «سيب زميني». من بطا بطايم. يرآلما هستم. سولانام؛ آقاي ناصرالدين شاه!
آقا/خانم .... سيب زميني است. توجه کنيد دانش آموزان عزيز، لطفا" ساکت! آقا/خانم ..... سيب زميني است.(گزاره‌ي اول)
در جامعه بعضا" (ببخشيد اغلب!) انسان‌هاي گوشتخواري يافت مي‌شوند که هر روز حتا گوشت برادران مرده‌شان را به دندان مي‌کشند (گزاره‌ي دوم)
از تو اين دو گزاره چي در مي‌آد بچه‌ها؟ (گزاره‌ي سوم) خوراك گوشت و سيب زميني.
او يک سيب زميني است: غني از از بتاکاروتن (پيش ساز ويتامين A) که وقتي پخته شود به آساني جذب مي‌شود. بگذار بگويند به من سيب زميني و توي دلشان ريسه بروند، من براي همه آرزوي سلامتي دارم. عاشق همه‌ام. بگوييد من «خوراکم!» مرا بخوريد، شما به من نياز داريد. من توضيحي براي تکامل ژنتيکي شما هستم؛ از سانتا کروز بپرسيد. من، همچنان که BBC از قول دانشمندان گفته در پائين آوردن فشار خونتان مؤثرم. خيلي چيزهاي ديگرم براي شما؛ ويتامين‌ام براي شما. ماسکم. مخدر و آرام بخشم. ضد سرطان و ضد ويروس ... من بهترين دارو براي آدم‌هاي اسيدي‌ام. عامل از بين بردن تورمم. جوانتان مي‌کنم. قوت قلبتان هستم. تسکين دهنده‌ي ماتحت ورقلمبيده‌ي خوني و دردناکتان هستم و خيلي چيزهاي ديگر که ديدن و فهميدنشان سخت نيست ...
«شما از عيب‌هاي خود براي ابناي بشر نگفتيد، جناب سيب زميني! فقط خودستايي کرديد.شما خطري براي امنيت و صلح جهاني هستيد»
از من داستان‌ها ساخته‌ايد، خوليا اورتگا ، آدم‌هاي ناشناس و بسيار کسان ديگر! عيبي ندارد، به من بگوييد سيب زميني؛ آن هم عيبي ندارد ... من به کاشتن‌هاي شما؛ به پدر درآوردن‌‌هاي شما، به پوست کندن‌ها و آب‌پزکردن‌ها و سوزاندن‌ها و ... به شکنجه‌هاي ديگر شما عادت کرده‌ام!
نقد يک غزل، آن هم از نوع پست مدرن يا متفاوط! و يا هر چيز ديگر ... قبل از هر چيز بايد از افق نگاه اين پرسش ساده‌ي خانمان برانداز/ زندگي‌بخش صورت پذيرد و الا ...؟!
عجالتا" و حتما" بايد بگويم كه محمد علي بهمني همراه با حسين منزوي و سيمين بهبهاني سه چهره ي اثرگذار و البته ماندگار شعر معاصر فارسي در شاخه ي غزل است و گمان نمي كنم در مقام ارزشگزاري، طرح تقدم و تاخر آن ها نسبت به هم امتياز قابل توجهي متوجه ي يكي نسبت به دو ديگري كند.
چيزي كه به غزل بهمني تعالي مي دهد قبل از هر چيز رواني شعر اوست، رواني هم در بعد معنا و درونمايه و هم در بعد ساز و كار واژگان و ساخت شعر به طور كلي. سرمايه ي معنوي شاعر احساسات و عواطف ساده و صميمي و سيال و آغشته به عشقي غمناك است كه از آينه ذهن منسجم و تربيت شده ي او انعكاس مي يابد. در اين راستا شاعر از لطايف و ظرايف و ظرفيت هاي زبان كوچه و بازار به خوبي سود مي برد و گفت و گفتمان خود را در ساختي ساده، پاكيزه و خوشتراش به مخاطب هديه مي دهد. اين ويژگي ها به خصوص اكثر جواناني را كه پا در جاده ي شعر و شاعري مي گذارند، تحت تاثير قرار داده و به خود شيفته كرده و از اين حيث بهمني موفق تر از سيمين و منزوي بوده است. غزل هاي او چراغ راه بسياري از نوآمدگان بوده و هست و بسياري از سرآمدان غزل معاصر فارسي مديون او و غزل اويند.
اما دور از نظر هم نمي ماند كه غفلت شاعر از ظرفيت ها و قابليت هاي ناشناخته ي غزل و عدم توجه و تلاش براي كشف و توسعه ي مداوم اين امكانات، شعر او را از باليدن مدام محروم داشته و آثار او را - آثاري را كه در طي چند دهه ارائه شده است - در يك سطح باقي گذاشته است؛ دريغي كه او بر خود و بر غزل فارسي روا داشته است. اما اين گناهي نابخشودني نيست و قرار هم نيست كه كوفتن و هموار كردن و رفتن همه ي راه را شاعري و فقط يك شاعر به انجام برساند.
آب كه ... تاب ... كتاب از قفسه افتاد. جلد و كلماتش را جمع و جور كرد. قدم برداشت به طرف در. يكي از كلماتش جا ماند. كتابﻫﺎ يكي يكي و بلافاصله يكي دوتا، سه تا چهارتا، فوج فوج از قفسهﻫﺎ فرو جستند و نزديكيﻫﺎي در در يك صف پُر از كتابخانه خارج شدند. صفﻫﺎي كتاب ﻣﻰريختند به خيابان؛ خيابانﻫﺎي كتاب به دروازه ي شهر و دروازهﻫﺎي شهرها جايي آن دورها صفﻫﺎ يكي ﻣﻰشدند باريك و باريك تر ﻣﻰريختند به يك نقطه آن نقطه ... سر ِ خط !
من جا مانده ام !
ما متّهم به حراج نقديم. اتهامي كه بي نياز از هيچ شهادتي به اثبات رسيده است. خرج نقد، نقد زبان بسته، خرج ِ كيلويي يا كيلو كيلوي نقد، شاعر/ نويسنده / منتقد ما را - با آن بضاعت ناچيز از دانش نقادي - منتسب به جا و جايگاه بقّال و بقّالي نموده، چنان كه گويي ادبيات و شعر در ِ دكّاني است و ما ...
هنر ما تحقير و تخريب ديگران است، در نقدي كه عموما" شفاهي و خصوصا" دو نفره است ؛ ديگران ِ دور و بر و دورا دور ما، كه چون ما دستي بر آتش دارند. ما از جايگاه خدا همه ي اين ديگران را به چوب ِ هزار چگونه و چراي بي اساس مي بنديم؛ ادعاي بر زبان نيامده ي تك تك ما اين است : فقط يك شاعر/ نويسنده / منتقد راستين، واقعي و ششدانگ وجود دارد، آن هم ماييم !
اين مصيبت عظما آن جا نازل مي شود كه سليقه، سليقه ي شخصي، جا و جايگاه نقد را مي گيرد. اشراف، شان و شعور و شعار نقد بسي بالاتر از سليقه ي شخصي است. بله اين امكان وجود دارد كه منتقد در نقد خويش اثري را – متني را – به رغم پسند و سليقه ي شخصي بازخواني كند. اين اما با وجود فرض صفت انصاف براي منتقد، محقق و ممكن است. شاعر/ نويسنده / منتقدِ ما اما يك كلاغ، چهل كلاغ، اهل اظهار فضل و فضله ي آسمان و ريسمان است. او لاف را به قاف گزاف مي رساند در ستايش ِ دوستان به نيكي. در نكوهش اغيار اما به هتك و حك و محاكمه. چرا منتقد ما و هر كه به جاي او مي نشيند ( شاعر / نويسنده ) در مواجهه با مؤلف و اثر او، بر طبل مطالبه و طلبكاري مي كوبد؟
اگر منتقد با بي انصافي نقد را جز در فرايند مكالمه با اثر پي گيري كند، گفتماني جز آلوده به كثافت ِ حقد و حقارت و حسد نخواهد داشت. او در اين مَقام و مُقام هيچ كس نيست؛ هيچ كس.
چيستي وچرايي و چگونگي شعر و داستان جز با چون و چرا در چند و چون شعر و داستان محقق نمي شود؛ چون و چراي منطقي و نه تهمت و افترا. كمي - فقط كمي - با هم مهربان تر باشيم ...
يا سبز ... كرد قرمز ما را يا
بيرنگ مي كنند شما را يا
افتادنم ... بيفت ... نيفتاده ست
يك اتفاق تازه خدايا يا
شيطان سلام كرد به آدم آ
خر شد (نباش اين همه) حوّا يا
گل يا گلاب يا گُهِ سگ يا هر
چيزي كه نيست نيست و اِلّا يا
بشمار م ا ر م ا ر خودت را يك
يك يا دو يا سه يا دو سه تا يا يا
يك آ دو آ سه آ دو سه تا ... اصلا"
آ آ ا ُ آ ا ِ آ ا ُ ا ِ آ آ يا
- كافي ست (نيست !) هست بگو هستي
هستم ولي خداي خدا آيا ؟